01.05.2015, 08:53
Stok Değerleme Yöntemleri
İşletmeler dönem sonlarında mevcutlarını değerlemek durumundadırlar. Mevcutların en önemli kısmı ticari olarak alınıp satılan ticari mallar veya üretilen mamullere ait stoklardır. Stokların maliyetinin tespiti ve değerlemesinin yapılması vergi kanunları, ticaret kanunu ve hem de işletmelerin kendi mali yapısını görmesi açısından bir zorunluluk olmaktadır.
Stokların değerlemesinde uygulama farklılıkları ve yanlış seçimler olabilmektedir. Piyasa gerçeklerine uyan ancak yasal mevzuatlara uymayan yöntemler de seçilebilir. Tüm bu farklılara uygun çözüm bulmak amacıyla, konumuzu inceleyip, uygun detaylar verilmeye çalışılmıştır.
A. Satın Alınan Malların Değerlemesi:
VUK’nun 274 ncü maddesine göre mallar maliyet bedeli ile değerlenir. Ancak, gerçek bedeli olmayan veya bilinemeyen veyahut doğru olarak tespit edilemeyen bir malın, değerleme gününde satılması halinde emsaline nazaran haiz olacağı değeri emsal bedeli ile belirlenebilir.
Maliyet Bedeli; iktisadi bir kıymetin iktisap edilmesi veya değerinin artırılması için yapılan ödemelerle bunlarla ilgili giderlerin toplamıdır. Bu giderleri satın alma giderleri ve depolama giderleri olarak ikiye ayırmak mümkündür.
v Satın Alma Giderleri: sipariş giderlerini, malın taşınması ile ilgili giderleri, üretime ve satışa hazırlık giderlerini, makinelerin hazırlık giderlerini, depolanıncaya kadar ödenen sigorta giderlerini kapsar.
v Depolama Giderleri: Stokların depolanması ile ilgili giderleri, depoda bekleme süresinde meydana gelen fiziki ve iktisadi yıpranma giderlerini, depo içi taşıma ve yerleştirme giderlerini, depolama ile ilgili sigorta giderlerini kapsar.
B. Üretilen Malların Değerlemesi:
VUK’nun 275’nci maddesine göre imal edilen malların maliyeti;
v Mamulün vücuda getirilmesinde sarf olunan hammadde ve malzemelerin bedelini,
v Mamule isabet eden direkt işçilik payını,
v Genel imalat giderlerinden mamule düşen payı,
v Genel idare giderlerinden mamule düşen payı,
v Ambalajlı olarak piyasaya arzı gerekli olan mamullerde ambalaj malzemesi bedelidir.
İmal edilen malların değerlemesinde maliyet bedeli ölçüsü kabul edilmiş ve maliyet bedelinin hesaplanmasında uygulanacak yöntemin seçiminde mükellef serbest bırakılmıştır.
VUK’nun 274ncü maddesindeki emsal bedeli ölçüsü imal edilen mamuller içinde uygulanabilmektedir.
C. Stok Değerleme Yöntemleri:
Özellikle vergi mevzuatımız, stokların değerlemesini, maliyet bedeli ölçüsüne göre düzenlemiştir. Aşağıda değişik stok değerleme yöntemleri verilmiş olmakla birlikte vergi mevzuatımız açısından sorun yaratmayacak değerleme yöntemi maliyet bedeli ölçüsüdür. Tabii ki esas olan maliyet bedeli fili maliyet bedeli olmakla birlikte bilinememesi durumunda diğer maliyet bedeli yöntemleri de kullanılabilecektir.
Maliyet bedeli veya emsal bedeli ölçüsü dışında, aşağıda verilen diğer değerleme ölçüleri de kullanılabilir. Ancak, diğer stok değerleme ölçülerinin kullanılması durumunda vergi mevzuatına uygun farkların mali karın tespitinde ticari kârdan arındırılması veya ticari kâra ilavesi gerekecektir. Belirlenebilen stok değerleme yöntemleri aşağıda verilmiştir.
1. Vergi Mevzuatı Kapsamında Uygulamada Kullanılabilen Yöntemler:
a) Maliyet Bedeli:
Esas olan stokların maliyet bedeli ile değerlenmesidir. Maliyet bedelinin tespiti değişik şekillerde ortaya çıkabilir. Bunlar;
(1) Fiili Maliyet Yöntemi:
VUK’nda maliyet bedelinin tespitinin hangi metoda göre yapılacağı açık olarak belirtilmemiş ise de, stokların değerlenmesi ile ilgili hükümlerin yorumundan fiili maliyet prensibi ortaya çıkmaktadır. Buna göre stokta bulunan malların kendi maliyetleri ile değerlenmesi esas olmaktadır. Stokta bulunan malların hangi partiden kaldığı biliniyorsa ait olduğu partinin birim fiyatıyla değerlenmesi gerekir.
Buzdolabı, otomobil, makine, motor gibi cinsinin ve maliyetinin tespiti mümkün mallar için fiili maliyet yöntemi uygulaması doğru bir yöntemdir. Satın alındıklarında veya üretildiklerinde özel bir işaret, numara vb. taşıyor ise bu mala ilişkin stok değeri fiilen tespit edilebilir bir stok değeri olacağından diğer stok değerleme ölçülerinin kullanılması uygun olmayacaktır.
(2) Ortalama Maliyet Yöntemi:
Stokta bulunan malların fiilen hangi partiden kaldığı bilinemiyorsa veya hangi fiyatla alındığı tespit edilemiyorsa ortalama maliyet yöntemi kullanılmalıdır.
Yağ, şeker, un, peynir, süt gibi birbirine benzer mallarda belirli maliyetlerle değerleme yapılamıyor ise ortalama maliyet yöntemi uygulanır. Ortalama maliyet yöntemi üç şekilde uygulamada yer almaktadır;
(a) Basit Ortalama Maliyet Yöntemi,
(b) Ağırlıklı Ortalama Maliyet Yöntemi,
© Hareketli Ağırlıklı Ortalama Maliyet Yöntemi.
v Basit Ortalama Maliyet Yöntemi:
Yıl içinde satın alınan belli bir malın, birim alış fiyatının toplanarak alış sayısına bölünmesiyle bulunan ortalama maliyettir.
Bu yöntem uygulanırken, ünite sayısı ve fiyatların eşit olmadığı durumda gerçek dışı ve hayali sonuçlar ortaya çıkabileceğinden doğru bir değerleme olarak kabulü oldukça zordur.
v Ağırlıklı Ortalama Maliyet Yöntemi:
Satın alınan mal miktarı ile birim fiyatı çarpımı olan mal alış değerleri toplamının alınan toplam mal miktarına bölünmesiyle bulunur.
Fiyat dalgalanmaları olan ekonomilerde uygulama alanı bulabilen, çok yüksek ve çok düşük fiyattan alınan malzemeleri adil bir biçimde ortalama fiyattan değerleyen yöntemdir.
v Hareketli Ağırlıklı Ortalama Maliyet Yöntemi:
Her yeni alış ve satış durumunda işletmede bulunan mal mevcutlarının ortalama birim maliyeti hesaplanır. Böylece, her yeni işlemde mevcut mal stoklarının maliyet değeri ve her satış işleminde satılan malın ortalama birim maliyeti ve toplam maliyet değeri bulunmuş olur.
Ortalama maliyet yöntemi uygulamasında gerçeğe uygun sonuçlar çıkması için ağırlıklı ortalama veya hareketli ağırlıklı ortalama maliyet yöntemleri uygulanması doğru olacaktır.
Mükellefin gerçekte belirli bir maliyet yöntemi ile ortalama maliyet yöntemi uygulama bakımından seçimlik hakkı bulunmamaktadır. Fiili maliyetin bilinmesi durumunda ortalama maliyetin uygulanması mümkün bulunmamaktadır.
(3) İlk Giren İlk Çıkar (FIFO) Yöntemi:
Bu değerleme yönteminde işletmede kullanılan, üretime verilen veya satılan malların işletmenin stoklarına en önce girenlerden olduğu kabul edilir.
Dönem sonunda envanter alma sisteminde, FIFO değerleme yönteminin varsayımı, mal satıldığında işletmeye giriş sırasına göre çıkışı yapılacağından dönem sonunda kalanlar en son giren partilerin birim fiyatlan ile değerlendirilir.
FIFO stok değerleme yöntemi enflasyonist dönemlerde satılan malın maliyetini olduğundan düşük bir değerle buna karşılık stokları piyasa fiyatına en yakın maliyet değeri ile değerleyecektir. Buna bağlı olarak mal satış karı şişirilmiş olacaktır.
(4) Son Giren İlk Çıkar (LIFO) Yöntemi:
Bu değerleme yönteminde işletmede kullanılan üretime sevk edilen veya satılan malların işletme stoklarına en son girenlerden olduğu kabul edilir. Bu yönteme göre çıkışlar işletmeye en son giren mallardan başlar, mallar satılırken öncelikle işletmeye en son alınan mallardan çıkış yapılır ve bu sistem böyle devam eder. Satılan malların maliyeti çıkış sırası gelen partinin birim maliyetine göre hesaplanır. Mevcut stokların maliyet değeri ise işletmeye önceden giren malların birim maliyetine göre bulunur.
LIFO stok değerleme yöntemi fiyatların yükseldiği dönemlerde satılan malın maliyetini gerçeğe yakın hesaplayarak brüt satış karının şişirilmesini önler. Bununla beraber stoklar, daima ilk giren partilerin birim fiyatıyla değerlendiğinden gerçekten çok düşük bir değerle bilançoda yer almış olur. Stok miktarının yılar boyunca çok az değişmesi yıllar öncesi stok değerini aynen veya ona çok yaklaşık bir değerle yıllar sonraki bilançoya taşır.
(5) Standart Maliyet Yöntemi:
İşletme ambarında bulunan değerlemesi yapılacak olan her stok kalemi, önceden saptanmış bir standart birim fiyatı ile giriş çıkışları yapılmaktadır. Her bir stok kalemi için standart bir birim fiyat saptanıp değerleme işlemi gerçekleştirildikten sonra, standart ve gerçek birim fiyatlar arasında karşılaştırma yapılır. Aradaki farklar stoklar ve satılan malların maliyeti arasında dağıtılarak standart maliyetlerin fiili maliyetlere dönüştürülmesi sağlanır.
Maliyetlerin standart maliyetlere göre saptanması durumunda, fiili maliyetlerle standart maliyetler arasındaki farkların GVK’nun 40 ncı maddesine göre doğrudan gider kaydedilmeyerek maliyetlere aktarılması, oradan da stoklar ile satılan malların maliyetine dağıtılması gerekir.
VUK’nun 275 nci maddesine göre, mükellefler fiili maliyetlerin saptanmasında diledikleri usulü uygulamada serbest bulunmaktadırlar.
b) Emsal Bedeli İle Değerleme Yöntemi:
VUK’nun 274 ncü maddesine göre; Emtia, maliyet bedeliyle değerlenir. Emtianın maliyet bedeline nazaran değerleme günündeki satış bedelleri %10 ve daha fazla bir düşüklük gösterdiği hallerde mükellef, maliyet bedeli yerine 267 nci maddenin ikinci sırasındaki usul(maliyet bedeli esası) hariç olmak üzere, emsal bedeli ölçüsünü tatbik edebilir. Bu hüküm 275 inci maddede yazılı mamuller(imal edilen emtia) için de uygulanabilir.
VUK’nun 267 nci maddesine göre emsal bedeli sıra ile, aşağıdaki esaslara göre tayin olunur.
Birinci sıra: (Ortalama fiyat esası) Aynı cins ve nevideki mallardan sıra ile değerlemenin yapılacağı ayda veya bir evvelki veya bir daha evvelki aylarda satış yapılmışsa, emsal bedeli bu satışların miktar ve tutarına göre mükellef tarafından çıkarılacak olan 'Ortalama satış fiyatı' ile hesaplanır. Bu esasın uygulanması için, aylık satış miktarının, emsal bedeli tayin olunacak her bir malın miktarına nazaran % 25'ten az olmaması şarttır.
İkinci sıra: (Maliyet bedeli esası) Emsal bedeli belli edilecek malın, maliyet bedeli bilinir veya çıkarılması mümkün olursa, bu takdirde mükellef bu maliyet bedeline, toptan satışlar için % 5, perakende satışlar için % 10 ilave etmek suretiyle emsal bedelini bizzat belli eder.
(2365 sayılı Kanunun 35 inci maddesiyle değişen fıkra)
Üçüncü sıra: (Takdir esası) Yukarıda yazılı esaslara göre belli edilemeyen emsal bedelleri ilgililerin müracaatı üzerine takdir komisyonunca takdir yolu ile belli edilir. Takdirler, maliyet bedeli ve piyasa kıymetleri araştırılmak ve kullanılmış eşya için ayrıca yıpranma dereceleri nazara alınmak suretiyle yapılır. Takdir edilen bedellere mükelleflerin vergi mahkemesinde dava açma hakkı mahfuzdur. Ancak, dava açılması verginin tahakkuk ve tahsilini durdurmaz.
Emsal bedelinin mükellef tarafından bizzat hesaplandığı hallerde, bu hesaplara ait kayıt ve cetveller ispat edici kağıtlar olarak muhafaza edilir.
Yukarıdaki esaslarla mukayyet olmaksızın kaza mercilerinin re'sen biçtikleri değerler ile zirai kazanç ölçülerini tespit eden kararnamelerde yer alan unsurlar emsal bedeli yerine geçer. Ücretle yapılan imalatta ücretin gerçek miktarının bilinmemesi veya doğru olarak tayin edilememesi hallerinde tespit edilecek emsal ücret de aynı esaslara göre tayin olunur.
2. Vergi Mevzuatı Dışında Uygulamada Kullanılabilecek Yöntemler:
a) Düşük Değerle Değerleme Yöntemi:
Değerleme gününde malın maliyet değeri ile piyasa değerinden hangisi düşük ise onunla değerleme esasıdır.
Değerleme gününde, değerleyeme tabi malın piyasa değeri maliyet bedelinden daha düşük ise maliyet bedeli yerine piyasa değeri uygulanır. Bu yöntem henüz kesinleşmemiş zararların fiyatların düştüğü dönemde gidere yazılmasını mümkün kılmaktadır.
b) Yerine Koyma Değeri İle Değerleme Yöntemi:
Değerlenecek malın değerleme gününde satın alınması veya yeniden imal edilmesi halindeki maliyetini ifade eder.
Bu durumda, fiyatların düştüğü dönemlerde stoklar fiili maliyet bedelinin altında, fiyatların arttığı dönemlerde ise maliyet bedelinin üstünde bir bedelle değerlenecektir.
c) Yeni Giren İlk Çıkar (NIFO) Değerleme Yöntemi:
Üretime verilen veya satılan mallar ile dönem sonunda mevcut stoklar yeni alınacak malın fatura kaydı ile değerlenir. Dolayısıyla tahmin edilen en son fiyatlara göre hesaplama yapılmaktadır.
Bu usulde, satılan veya kullanılan malların maliyeti ile dönem sonunda kalan stokların maliyet değeri fiilen katlanılan harcamaya göre değil, tahmin edilen en son fiyatlara göre hesaplanır.
d) Temel Stok Değeri İle Değerleme Yöntemi:
Temel stok veya normal stok değeri, işletmenin normal faaliyetlerini sürdürebilmesi için devamlı olarak en az seviyede bulundurması gerekli, önceden saptanmış belirli bir stok miktarının, en düşük ortalama birim maliyetle veya en düşük yerine koyma birim maliyeti ile değerlenmesi neticesi bulunan değerdir.
Dönem sonunda işletmede fiilen mevcut bulunan stok miktarı en az stok miktarından fazla ise aradaki miktar en son fatura değeri ile değerlenerek temel stok değerine eklenir. Mevcut stok miktarı en az stok miktarının altında ise aradaki fark yerine koyma değeri ile değerlenerek temel stok değerinden çıkarılır.
e) Satış Fiyatı İle Değerleme Yöntemi:
Stokların değerlemesinde piyasa fiyatlarının esas alınması da mümkündür. Stokların gerçek piyasa değerleri ile bilançoda yer alabilmesi için satış fiyatları ile değerlenmesi gerekir.
Üretimde kullanılan veya satıları malların değerinin piyasa satış fiyatları üzerinden hesaplanması, maliyetlerin değişen fiyat seviyesine uygun olarak bulunmasını mal satış karlarının gerçek satış kazançlarını göstermesini sağlayacaktır.
f) Diğer Değerleme Yöntemleri:
v Borsa rayici bulunan malların borsa rayiciyle değerlenmesi,
v Fiyat seviyelerini yansıtan indekslerin veya katsayıların kullanılması ile uygulanan, cari satın alma gücü sistemine göre stokların değerlenmesi,
v Bilimsel veya subjektif tahminlere göre stokların değerlenmesi.
İşletmeler dönem sonlarında mevcutlarını değerlemek durumundadırlar. Mevcutların en önemli kısmı ticari olarak alınıp satılan ticari mallar veya üretilen mamullere ait stoklardır. Stokların maliyetinin tespiti ve değerlemesinin yapılması vergi kanunları, ticaret kanunu ve hem de işletmelerin kendi mali yapısını görmesi açısından bir zorunluluk olmaktadır.
Stokların değerlemesinde uygulama farklılıkları ve yanlış seçimler olabilmektedir. Piyasa gerçeklerine uyan ancak yasal mevzuatlara uymayan yöntemler de seçilebilir. Tüm bu farklılara uygun çözüm bulmak amacıyla, konumuzu inceleyip, uygun detaylar verilmeye çalışılmıştır.
A. Satın Alınan Malların Değerlemesi:
VUK’nun 274 ncü maddesine göre mallar maliyet bedeli ile değerlenir. Ancak, gerçek bedeli olmayan veya bilinemeyen veyahut doğru olarak tespit edilemeyen bir malın, değerleme gününde satılması halinde emsaline nazaran haiz olacağı değeri emsal bedeli ile belirlenebilir.
Maliyet Bedeli; iktisadi bir kıymetin iktisap edilmesi veya değerinin artırılması için yapılan ödemelerle bunlarla ilgili giderlerin toplamıdır. Bu giderleri satın alma giderleri ve depolama giderleri olarak ikiye ayırmak mümkündür.
v Satın Alma Giderleri: sipariş giderlerini, malın taşınması ile ilgili giderleri, üretime ve satışa hazırlık giderlerini, makinelerin hazırlık giderlerini, depolanıncaya kadar ödenen sigorta giderlerini kapsar.
v Depolama Giderleri: Stokların depolanması ile ilgili giderleri, depoda bekleme süresinde meydana gelen fiziki ve iktisadi yıpranma giderlerini, depo içi taşıma ve yerleştirme giderlerini, depolama ile ilgili sigorta giderlerini kapsar.
B. Üretilen Malların Değerlemesi:
VUK’nun 275’nci maddesine göre imal edilen malların maliyeti;
v Mamulün vücuda getirilmesinde sarf olunan hammadde ve malzemelerin bedelini,
v Mamule isabet eden direkt işçilik payını,
v Genel imalat giderlerinden mamule düşen payı,
v Genel idare giderlerinden mamule düşen payı,
v Ambalajlı olarak piyasaya arzı gerekli olan mamullerde ambalaj malzemesi bedelidir.
İmal edilen malların değerlemesinde maliyet bedeli ölçüsü kabul edilmiş ve maliyet bedelinin hesaplanmasında uygulanacak yöntemin seçiminde mükellef serbest bırakılmıştır.
VUK’nun 274ncü maddesindeki emsal bedeli ölçüsü imal edilen mamuller içinde uygulanabilmektedir.
C. Stok Değerleme Yöntemleri:
Özellikle vergi mevzuatımız, stokların değerlemesini, maliyet bedeli ölçüsüne göre düzenlemiştir. Aşağıda değişik stok değerleme yöntemleri verilmiş olmakla birlikte vergi mevzuatımız açısından sorun yaratmayacak değerleme yöntemi maliyet bedeli ölçüsüdür. Tabii ki esas olan maliyet bedeli fili maliyet bedeli olmakla birlikte bilinememesi durumunda diğer maliyet bedeli yöntemleri de kullanılabilecektir.
Maliyet bedeli veya emsal bedeli ölçüsü dışında, aşağıda verilen diğer değerleme ölçüleri de kullanılabilir. Ancak, diğer stok değerleme ölçülerinin kullanılması durumunda vergi mevzuatına uygun farkların mali karın tespitinde ticari kârdan arındırılması veya ticari kâra ilavesi gerekecektir. Belirlenebilen stok değerleme yöntemleri aşağıda verilmiştir.
1. Vergi Mevzuatı Kapsamında Uygulamada Kullanılabilen Yöntemler:
a) Maliyet Bedeli:
Esas olan stokların maliyet bedeli ile değerlenmesidir. Maliyet bedelinin tespiti değişik şekillerde ortaya çıkabilir. Bunlar;
(1) Fiili Maliyet Yöntemi:
VUK’nda maliyet bedelinin tespitinin hangi metoda göre yapılacağı açık olarak belirtilmemiş ise de, stokların değerlenmesi ile ilgili hükümlerin yorumundan fiili maliyet prensibi ortaya çıkmaktadır. Buna göre stokta bulunan malların kendi maliyetleri ile değerlenmesi esas olmaktadır. Stokta bulunan malların hangi partiden kaldığı biliniyorsa ait olduğu partinin birim fiyatıyla değerlenmesi gerekir.
Buzdolabı, otomobil, makine, motor gibi cinsinin ve maliyetinin tespiti mümkün mallar için fiili maliyet yöntemi uygulaması doğru bir yöntemdir. Satın alındıklarında veya üretildiklerinde özel bir işaret, numara vb. taşıyor ise bu mala ilişkin stok değeri fiilen tespit edilebilir bir stok değeri olacağından diğer stok değerleme ölçülerinin kullanılması uygun olmayacaktır.
(2) Ortalama Maliyet Yöntemi:
Stokta bulunan malların fiilen hangi partiden kaldığı bilinemiyorsa veya hangi fiyatla alındığı tespit edilemiyorsa ortalama maliyet yöntemi kullanılmalıdır.
Yağ, şeker, un, peynir, süt gibi birbirine benzer mallarda belirli maliyetlerle değerleme yapılamıyor ise ortalama maliyet yöntemi uygulanır. Ortalama maliyet yöntemi üç şekilde uygulamada yer almaktadır;
(a) Basit Ortalama Maliyet Yöntemi,
(b) Ağırlıklı Ortalama Maliyet Yöntemi,
© Hareketli Ağırlıklı Ortalama Maliyet Yöntemi.
v Basit Ortalama Maliyet Yöntemi:
Yıl içinde satın alınan belli bir malın, birim alış fiyatının toplanarak alış sayısına bölünmesiyle bulunan ortalama maliyettir.
Bu yöntem uygulanırken, ünite sayısı ve fiyatların eşit olmadığı durumda gerçek dışı ve hayali sonuçlar ortaya çıkabileceğinden doğru bir değerleme olarak kabulü oldukça zordur.
v Ağırlıklı Ortalama Maliyet Yöntemi:
Satın alınan mal miktarı ile birim fiyatı çarpımı olan mal alış değerleri toplamının alınan toplam mal miktarına bölünmesiyle bulunur.
Fiyat dalgalanmaları olan ekonomilerde uygulama alanı bulabilen, çok yüksek ve çok düşük fiyattan alınan malzemeleri adil bir biçimde ortalama fiyattan değerleyen yöntemdir.
v Hareketli Ağırlıklı Ortalama Maliyet Yöntemi:
Her yeni alış ve satış durumunda işletmede bulunan mal mevcutlarının ortalama birim maliyeti hesaplanır. Böylece, her yeni işlemde mevcut mal stoklarının maliyet değeri ve her satış işleminde satılan malın ortalama birim maliyeti ve toplam maliyet değeri bulunmuş olur.
Ortalama maliyet yöntemi uygulamasında gerçeğe uygun sonuçlar çıkması için ağırlıklı ortalama veya hareketli ağırlıklı ortalama maliyet yöntemleri uygulanması doğru olacaktır.
Mükellefin gerçekte belirli bir maliyet yöntemi ile ortalama maliyet yöntemi uygulama bakımından seçimlik hakkı bulunmamaktadır. Fiili maliyetin bilinmesi durumunda ortalama maliyetin uygulanması mümkün bulunmamaktadır.
(3) İlk Giren İlk Çıkar (FIFO) Yöntemi:
Bu değerleme yönteminde işletmede kullanılan, üretime verilen veya satılan malların işletmenin stoklarına en önce girenlerden olduğu kabul edilir.
Dönem sonunda envanter alma sisteminde, FIFO değerleme yönteminin varsayımı, mal satıldığında işletmeye giriş sırasına göre çıkışı yapılacağından dönem sonunda kalanlar en son giren partilerin birim fiyatlan ile değerlendirilir.
FIFO stok değerleme yöntemi enflasyonist dönemlerde satılan malın maliyetini olduğundan düşük bir değerle buna karşılık stokları piyasa fiyatına en yakın maliyet değeri ile değerleyecektir. Buna bağlı olarak mal satış karı şişirilmiş olacaktır.
(4) Son Giren İlk Çıkar (LIFO) Yöntemi:
Bu değerleme yönteminde işletmede kullanılan üretime sevk edilen veya satılan malların işletme stoklarına en son girenlerden olduğu kabul edilir. Bu yönteme göre çıkışlar işletmeye en son giren mallardan başlar, mallar satılırken öncelikle işletmeye en son alınan mallardan çıkış yapılır ve bu sistem böyle devam eder. Satılan malların maliyeti çıkış sırası gelen partinin birim maliyetine göre hesaplanır. Mevcut stokların maliyet değeri ise işletmeye önceden giren malların birim maliyetine göre bulunur.
LIFO stok değerleme yöntemi fiyatların yükseldiği dönemlerde satılan malın maliyetini gerçeğe yakın hesaplayarak brüt satış karının şişirilmesini önler. Bununla beraber stoklar, daima ilk giren partilerin birim fiyatıyla değerlendiğinden gerçekten çok düşük bir değerle bilançoda yer almış olur. Stok miktarının yılar boyunca çok az değişmesi yıllar öncesi stok değerini aynen veya ona çok yaklaşık bir değerle yıllar sonraki bilançoya taşır.
(5) Standart Maliyet Yöntemi:
İşletme ambarında bulunan değerlemesi yapılacak olan her stok kalemi, önceden saptanmış bir standart birim fiyatı ile giriş çıkışları yapılmaktadır. Her bir stok kalemi için standart bir birim fiyat saptanıp değerleme işlemi gerçekleştirildikten sonra, standart ve gerçek birim fiyatlar arasında karşılaştırma yapılır. Aradaki farklar stoklar ve satılan malların maliyeti arasında dağıtılarak standart maliyetlerin fiili maliyetlere dönüştürülmesi sağlanır.
Maliyetlerin standart maliyetlere göre saptanması durumunda, fiili maliyetlerle standart maliyetler arasındaki farkların GVK’nun 40 ncı maddesine göre doğrudan gider kaydedilmeyerek maliyetlere aktarılması, oradan da stoklar ile satılan malların maliyetine dağıtılması gerekir.
VUK’nun 275 nci maddesine göre, mükellefler fiili maliyetlerin saptanmasında diledikleri usulü uygulamada serbest bulunmaktadırlar.
b) Emsal Bedeli İle Değerleme Yöntemi:
VUK’nun 274 ncü maddesine göre; Emtia, maliyet bedeliyle değerlenir. Emtianın maliyet bedeline nazaran değerleme günündeki satış bedelleri %10 ve daha fazla bir düşüklük gösterdiği hallerde mükellef, maliyet bedeli yerine 267 nci maddenin ikinci sırasındaki usul(maliyet bedeli esası) hariç olmak üzere, emsal bedeli ölçüsünü tatbik edebilir. Bu hüküm 275 inci maddede yazılı mamuller(imal edilen emtia) için de uygulanabilir.
VUK’nun 267 nci maddesine göre emsal bedeli sıra ile, aşağıdaki esaslara göre tayin olunur.
Birinci sıra: (Ortalama fiyat esası) Aynı cins ve nevideki mallardan sıra ile değerlemenin yapılacağı ayda veya bir evvelki veya bir daha evvelki aylarda satış yapılmışsa, emsal bedeli bu satışların miktar ve tutarına göre mükellef tarafından çıkarılacak olan 'Ortalama satış fiyatı' ile hesaplanır. Bu esasın uygulanması için, aylık satış miktarının, emsal bedeli tayin olunacak her bir malın miktarına nazaran % 25'ten az olmaması şarttır.
İkinci sıra: (Maliyet bedeli esası) Emsal bedeli belli edilecek malın, maliyet bedeli bilinir veya çıkarılması mümkün olursa, bu takdirde mükellef bu maliyet bedeline, toptan satışlar için % 5, perakende satışlar için % 10 ilave etmek suretiyle emsal bedelini bizzat belli eder.
(2365 sayılı Kanunun 35 inci maddesiyle değişen fıkra)
Üçüncü sıra: (Takdir esası) Yukarıda yazılı esaslara göre belli edilemeyen emsal bedelleri ilgililerin müracaatı üzerine takdir komisyonunca takdir yolu ile belli edilir. Takdirler, maliyet bedeli ve piyasa kıymetleri araştırılmak ve kullanılmış eşya için ayrıca yıpranma dereceleri nazara alınmak suretiyle yapılır. Takdir edilen bedellere mükelleflerin vergi mahkemesinde dava açma hakkı mahfuzdur. Ancak, dava açılması verginin tahakkuk ve tahsilini durdurmaz.
Emsal bedelinin mükellef tarafından bizzat hesaplandığı hallerde, bu hesaplara ait kayıt ve cetveller ispat edici kağıtlar olarak muhafaza edilir.
Yukarıdaki esaslarla mukayyet olmaksızın kaza mercilerinin re'sen biçtikleri değerler ile zirai kazanç ölçülerini tespit eden kararnamelerde yer alan unsurlar emsal bedeli yerine geçer. Ücretle yapılan imalatta ücretin gerçek miktarının bilinmemesi veya doğru olarak tayin edilememesi hallerinde tespit edilecek emsal ücret de aynı esaslara göre tayin olunur.
2. Vergi Mevzuatı Dışında Uygulamada Kullanılabilecek Yöntemler:
a) Düşük Değerle Değerleme Yöntemi:
Değerleme gününde malın maliyet değeri ile piyasa değerinden hangisi düşük ise onunla değerleme esasıdır.
Değerleme gününde, değerleyeme tabi malın piyasa değeri maliyet bedelinden daha düşük ise maliyet bedeli yerine piyasa değeri uygulanır. Bu yöntem henüz kesinleşmemiş zararların fiyatların düştüğü dönemde gidere yazılmasını mümkün kılmaktadır.
b) Yerine Koyma Değeri İle Değerleme Yöntemi:
Değerlenecek malın değerleme gününde satın alınması veya yeniden imal edilmesi halindeki maliyetini ifade eder.
Bu durumda, fiyatların düştüğü dönemlerde stoklar fiili maliyet bedelinin altında, fiyatların arttığı dönemlerde ise maliyet bedelinin üstünde bir bedelle değerlenecektir.
c) Yeni Giren İlk Çıkar (NIFO) Değerleme Yöntemi:
Üretime verilen veya satılan mallar ile dönem sonunda mevcut stoklar yeni alınacak malın fatura kaydı ile değerlenir. Dolayısıyla tahmin edilen en son fiyatlara göre hesaplama yapılmaktadır.
Bu usulde, satılan veya kullanılan malların maliyeti ile dönem sonunda kalan stokların maliyet değeri fiilen katlanılan harcamaya göre değil, tahmin edilen en son fiyatlara göre hesaplanır.
d) Temel Stok Değeri İle Değerleme Yöntemi:
Temel stok veya normal stok değeri, işletmenin normal faaliyetlerini sürdürebilmesi için devamlı olarak en az seviyede bulundurması gerekli, önceden saptanmış belirli bir stok miktarının, en düşük ortalama birim maliyetle veya en düşük yerine koyma birim maliyeti ile değerlenmesi neticesi bulunan değerdir.
Dönem sonunda işletmede fiilen mevcut bulunan stok miktarı en az stok miktarından fazla ise aradaki miktar en son fatura değeri ile değerlenerek temel stok değerine eklenir. Mevcut stok miktarı en az stok miktarının altında ise aradaki fark yerine koyma değeri ile değerlenerek temel stok değerinden çıkarılır.
e) Satış Fiyatı İle Değerleme Yöntemi:
Stokların değerlemesinde piyasa fiyatlarının esas alınması da mümkündür. Stokların gerçek piyasa değerleri ile bilançoda yer alabilmesi için satış fiyatları ile değerlenmesi gerekir.
Üretimde kullanılan veya satıları malların değerinin piyasa satış fiyatları üzerinden hesaplanması, maliyetlerin değişen fiyat seviyesine uygun olarak bulunmasını mal satış karlarının gerçek satış kazançlarını göstermesini sağlayacaktır.
f) Diğer Değerleme Yöntemleri:
v Borsa rayici bulunan malların borsa rayiciyle değerlenmesi,
v Fiyat seviyelerini yansıtan indekslerin veya katsayıların kullanılması ile uygulanan, cari satın alma gücü sistemine göre stokların değerlenmesi,
v Bilimsel veya subjektif tahminlere göre stokların değerlenmesi.