REPO TERS REPO İŞLEMLERİNİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
REPO TERS REPO İŞLEMLERİNİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
REPO TERS REPO İŞLEMLERİ ve MUHASEBESİ
M. Vefa TOROSLU Serbest Muhasebeci
l. TANIM
Repo deyimi İngilizce "Repurchase Agreement" teriminin kısaltılmış şekli olup, geri satın alma taahhüdü ile satmak anlamına gelmektedir.
Repo, bir kişi yada kuruluşun diğer bir kişi yada kuruluşa, belirli bir vade sonunda, belirli bir faiz oranı ile ve önceden belirlenen bir vade sonunda geri satın alınacağı taahhüdü ile yapılan menkul kıymet satışını simgeleyen sözleşmedir. işlemin özü geri alma taahhüdü ile yapılan men- kul kıymet satışı karşılığında faiz ile para toplamaktır.
Ters repo (reverse repo) geri satma taahhüdü ile alınan menkul kıymetlerin vade sonunda anapara ve faiz alınarak geri verilmesi işlemidir. Ters repo' da ellerinde nakit bulunan kişi yada kuruluşlar bu nakdi değerlendirmek amacıyla belirli bir faiz oranı ile ve önceden belirlenen vade sonunda geri satmak koşuluyla menkul kıymet satın almalarıdır. Buna göre bir repo işlemi alıcı yönünden ters repo olmaktadır.
Görüldüğü gibi repo işleminde iki taraf da karşılıklı olarak yükümlülük altına girmekte olup, menkul kıymeti satın alan taraf, repo işlemine konu olan menkul kıymetleri sözleşme uyarınca belirlenen vade sonunda geri vermek yükümlülüğü altında iken menkul kıymeti satan taraf da repo işlemine konu olan menkul kıymetleri sözleşme uyarınca belirlenen vade sonunda geri alma yükümlülüğü altındadır.
Repo sözleşmesi belirli bir süre için yapılmakla birlikte taraflardan her biri sözleşmeyi dilediği zaman sona erdirmek hakkına sahipse buna "vadesiz repo" veya "açık repo" denir. Taraflar sözleşmeyi fesih etmedikçe veya vade sonunda para ve menkul kıymetler iade edilmedikçe kendiliğinden uzayan repo sözleşmesine "sürekli repo" denir.
Repo yaygın kullanımı ile son yıllarda en hızlı gelişen para piyasası araçlarından biri olup likidite esneklik ve pazarlık kolaylığı açısından diğer para piyasası araçlarına göre daha avantajlı duruma gelmiştir. Repo işlemlerinde vade en yaygın olarak 1-15 gün olarak belirlenmektedir. Ancak daha az yaygın olarak 1-3-6 aylık süreler içinde repo işlemi yapılmaktadır.
Repo işlemleri Türk finans sistemi içerisinde 1980'li yıllardan başlayarak uygulama alanı bulmuştur. Kişi ve kuruluşlar repo işlemleri yaparak kısa süreli atıl fonlarını para piyasalarında değerlendirmişlerdir. Repo işlemleri 1992 yılına kadar yasal dayanaktan yoksun olarak yapılmıştır. Bundan dolayı da bu dönem içerisinde risk derecesi yüksek finansal işlem olarak değerlendirilmiştir. Repo işlemleri 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu' nun 3794 sayılı Kanunla değiştirilmesi sonucu yasallık kazanmıştır. Yapılan değişiklikler sonucunda, Sermaye Piyasası Kanunu' nun 22. Maddesinin (k) fıkrası ile Sermaye Piyasası Kurulu'na menkul kıymetlerin geri alma veya satma taahhüdü ile alım ve satımını, ilgili sözleşmeleri ve bu sözleşmelere ilişkin piyasa işlem kurallarını düzenlemek ve bu işlemlerle ilgili faaliyet ilke ve esaslarını belirlemek yetkisi verilmiştir. Sermaye Piyasası Kurulu bu yetkisine dayanarak 31 .07.1992 gün ve Seri V. No: 7 sayılı tebliği yayımlayarak menkul kıymetlerin geri alma veya satma taahhüdü ile alım satımına ilişkin ilke ve esasları belirlemiştir.
2. REPO VE TERS REPO İŞLEMLERİNİN ÖZELLİKLERİ
2.1 Yetkili Kuruluşlar Ve İşlem Limitleri
Repo ve ters repo yapma yetkisi bulunan kuruluşlar şunlardır:
· 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu'nun 34. maddesi uyarınca faaliyet izni almış bankalar.
· Sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde faaliyet gösteren, sermaye piyasası araçlarının ihraç edilerek halka arz edilmeksizin veya halka an yoluyla satışına ve daha önce ihraç edilmiş olan sermaye piyasası araçlarının alım satımına aracılık etmeye yetkili ve ödenmiş sermayesi asgari 10 milyar TL olan aracı kurumlar. Bu kurumlar faaliyete başlamadan önce Sermaye Piyasası Kurulundan yetki belgesi almak zorundadırlar.
2.2 Repo İşlemine Konu Olan Menkul Kıymetler Repo ve ters repo işlemlerine konu olabilecek menkul kıymetler şunlardır.
· Devlet tahvilleri
· Hazine bonoları
· Banka bonoları ve banka garantili bonolar
· Kamu Ortaklığı İdaresi, Toplu Konut İdaresince ihraç edilen borçlanma senetleriyle, mahalli idareler ve bunlarla ilgili idare, işletme ve kuruluşların Kanun uyarınca ihraç ettikleri borçlanma senetleri
· Varlığa dayalı menkul kıymetler dahil olmak üzere menkul kıymet- ler borsaları veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem gören veya borsada tescil edilmiş olan borçlanma senetleri
Menkul kıymetleri temsil en T.C. Merkez Bankası tarafından verilen makbuzlar ile Kamu Ortaklığı İdaresince Gelir Ortaklığı Senetleri karşılığı verilen makbuzlar dışında, saklama makbuzları üzerinde repo ve ters repo işlemi yapılamaz.
2.3 Vade Ve Faiz Oranı
Repo ve ters repo işlemlerinde vade, ilgili menkul kıymetini itfa tarihini aşmamak kaydıyla serbestçe belirlenir. Vade sonu işgünü olarak belirlenir.
Ters repo ile alınan menkul kıymetlerin işlem tarihi ile vade tarihi arasında kalmak ve vadesi geri satma vadesini geçmemek üzere repo işlemi ile yeniden satılması mümkündür.
Repo ve ters repo işlemlerinde uygulanacak fâiz oranı taraflar arasında serbestçe belirlenir.
2.4 Repo Ve Ters Repo İşleminin Esasları
Repo ve ters repo işlemlerinde uyulması gereken esaslar şunlardır.
· Taraflar arasında işlemin genel esaslarını düzenleyen yazılı bir çerçeve anlaşması yapılması.
· Taraflar arasında kararlaştırılan şartlarla işlemin yapılarak menkul kıymet bedelinin çerçeve anlaşmasında belirtilen şekilde ödenmesi.
· Ters repo işleminde, taraflar arasında kararlaştıran şartlarla işlemin yapılarak menkul kıymetin çerçeve anlaşmasında belirlenen usuller dahilinde tevdi edilmesi ve bu menkul kıymetlerin yetkili kuruluş tarafından T.C. Merkez Bankası'nca yapılacak düzenlemeler çerçevesinde depo edilmesi.
· İşlemin vadesinde taahhütlerin yerine getirilerek kararlaştırılan bedelin ilgili tarafa iletilmesi ile menkul kıymetin karşı tarafa iade edilmesi.
· Yetkili kuruluşların müşterileri ile yaptıkları ters repo işlemlerinde, işlemin vadesinde söz konusu menkul kıymetlerin, yetkili kuruluş tarafından "Depo" dan teslim alınarak karşı tarafa iade edilmesi.
· Ters repo işleminin yetkili kuruluşlar arasında yapılması durumunda ise, işlemin vadesinde menkul kıymetlerin yetkili kuruluşun talimatına istinaden "Depolar arasında hesaben karşı tarafa iade edilmesi.
2.5 Çerçeve Anlaşmasının Şekli Ve İçeriği
Repo ve ters repo işlemlerinde sözleşmenin taraf7ar arasında yazılı bir şekilde yapılması zorunludur. Bu sözleşmede bulunması zorunlu olan bilgiler şunlardır.
· Tarafların adı soyadı veya ticaret unvanı
· Anlaşmanın taraflar arasındaki repo ve ters repo işlemlerinin genel esaslarını içerdiği, münferit işlemlerde Seri V No 7 SPK Tebliğinde belirtilen dekont kapsamının yerine getirileceği, tarafların anlaşmasını müteakip iki nüsha olarak düzenlenen dekontun bir nüshasının işlem esnasında karşı tarafa teslim edileceği, diğer nüshasının da yetkili kuruluşta saklanacağı.
Satıcının dekontun içeriğine uygun olarak, menkul kıymeti satmayı ve vadesinde geri almayı; alıcının da menkul kıymeti almayı ve vadesinde geri satmayı karşılıklı olarak kabul ettiklerine dair taahhüt.
· Edimini ifada temerrüde düşen tarafın karşı tarafa cezai şart ödeyeceği ve cezai şartın tümü ve tutarı.
· İşlem nedeniyle yapılacak nakit ödemelerin şekli, banka kanalıyla yapılacak ödemelerde banka şubesi ve hesap numarası.
· Dekontları imzalamaya, ödemeleri yapmaya ve kabule, çerçeve anlaşması ve dekontların içinde yer alan hususları yerine getirmek üzere tarafları temsile yetkili kişilerin adı ve soyadı ile temsil yetkilerinin kapsamı.
· Tebligat adresleri
· Sözleşmenin süresi
· Repo ve ters repo işlemine konu olan menkul kıymetlerin T.C. Merkez Bankası'nca düzenlenecek şekilde "Depo" edileceği
· Repo ve ters repo işlemlerinin Borsa' da ve/veya Borsa dışınca yapılacağı
Taraflarca iki nüsha halinde hazırlanan ve imzalanan anlaşmanın hükümleri, anlaşmada belirtilen süre içinde taraflar arasında yapılan işlemlerde uyulacak genel esasları oluşturur ve her işlemde"ilgili dekont ile birlikte uygulanır.
2.6 İşlem Hükümleri
Seri V No 7 SPK Tebliğine göre repo işleminde menkul kıymetin mülkiyeti alıcıya geçer ve getirileri de çerçeve anlaşmasında aksine hüküm bulunmadıkça bu kuruluşa veya kişiye ait olur. Vade tarihinde ise menkul kıymetin mülkiyeti, kararlaştırılan bedelin ödenmesi ile tekrar yetkili kuruluşa geçer.
Ters repo işlemi ile menkul kıymet alımında ise menkul kıymetin mülkiyeti yetkili kuruluşa geçer ve getirileri de çerçeve anlaşmasında aksine hüküm bulunmadıkça yetkili kuruluşa ait olur. Vade tarihinde, menkul kıymetin mülkiyeti kararlaştırılan bedelin ödenmesi ile tekrar karşı tarafa geçer.
2.7 Menkul Kıymeti teslim Esasları
Repo ve ters repo işlemlerine konu olan menkul kıymetlerin yetkili kuruluşlarca T.C. Merkez Bankası tarafından yapılacak düzenlemelere uygun olarak "Depo" edilmiş olması zorunludur. T.C. Merkez Bankası takas ve saklamaya ilişkin işlemleri, nezdinde hesabı bulunan takas ve saklama hizmeti vermeye yetkili kuruluşlar aracılığı ile gerçekleştirecek şekilde düzenlemeler yapabilir.
Repo konusu olan menkul kıymetlerin alıcıya fiziki teslimi yapılmaz. işlemler hesaben gerçekleştirilir.
Ters repo ile alınan menkul kıymetlerin işlem tarihi ile vade arasındaki süre içinde kalmak ve vadesi geri satma vadesini geçmemek koşuluyla repo işlemi ile yeniden satılması mümkündür.
2.8 Faaliyet Esasları
Yetkili kuruluşlar, Borsa' da müşteri nam ve hesabına, kendi namına müşteri hesabına veya kendi nam' ve hesaplarına, Borsa dışında ise sadece kendi nam ve hesaplarına işlem yapabilirler.
Yetkili kuruluşlar repo işlemlerinde kendi mülkiyetlerinde .olmayan menkul kıymetleri kullanamazlar.
3. REPO VE TERS REPO İŞLEMLERİNDE FİYATLANDIRMA
Repo işleminin belirli bir süre sonra geri satın alma taahhüdü ile yapılan menkul kıymet satış işlemi olduğu belirtilmişti. Burada geri satın alma fiyatı satış fiyatından daha yüksek olmaktadır. Aradaki bu fark yatırımcının kazancını oluşturmaktadır. Repo işlemlerinin belirlenmiş bir getirisi yoktur. Repo işlemini yapan kurumun nakit ihtiyacı, yatırım tutarı, vade ve güncel piyasa koşulları repo getirisinin belirlenmesinde etkendir.
Repo fiyatını belirleyen formül şu şekildedir.
v
RF = SF x [1 + (r x ___) ]
365
RF = Repo Fiyatı (Geri Satın Alma Fiyatı)
SF = Satış Fiyatı
r = Repo Faiz Oranı
v = Repo Vadesi (Gün Sayısı)
Örnek
20 gün vade ile repo edilen 500.000.000.- TL' nın %65 faiz oranı ile geri alış fiyatı ne olur?
20
RF = 500.000.000 x [ 1 + ( 0,65 x ______) ]
365
RF = 517.808.219.- TL
4. REPO VE TERS REPO İŞLEMLERİNDE VERGİSEL YAKLAŞIM
4.1 Gelir Vergisi Kanunu Açısından
GVK' nun 75. Maddesinin ikinci fıkrasına 3946 Sayılı Kanunun 1 6. Maddesi ile eklenen 01.01.1994 tarihi itibariyle yürürlüğe giren 14 numaralı bent ile menkul kıymetleri geri alım veya geri satım taahhüdü ile iktisap veya elden çıkarılmasından sağlanan menfaatler (repo gelirleri) menkul sermaye iradı sayılmıştır.
GVK' nun 94. Maddesinin 14 numaralı bendi ile repo gelirleri tevkifat kapsamına alınmıştır. Fakat bankalar bu uygulamanın dışında tutulmuştur. Repo gelirleri üzerinden yapılacak vergi. tevkifatının oranı 31.12.199? tarih ve 23217 Sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 97/10421 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 01.01.1998 tarihinden geçerli olmak üzere %6 olarak belirlenmiştir. 01.01.1998 tarihinden önce ihraç edilen Devlet Tahvili ve Hazine Bonolarının repo konusu yapılması durumunda stopaj oranı sıfır (0) olacaktır.
Repo gelirleri üzerinden yapılacak stopajın sorumlusu olan bankalar ve aracı kurumlar, yapılan stopaj tutarlarını izleyen ayın 20'sinde muhtasar beyanname ile vergi dairesine beyan edip ödeyeceklerdir.
Repo gelirleri 0l.01.1997 tarihinden itibaren GVK' nun 85, 86 ve 87. Maddelerinde yer alan haller göz önünde tutularak yıllık beyanname ile beyan edilecektir. Bu gelirler üzerinden tevkifatların tamamı GVK' nun
121 ve KVK' nun 44. maddelerine göre mahsup edilecektir.
4.2 Kurumlar Vergisi Kanunu Açısından
KVK' nun 13/2 maddesinde safi kurum kazancının tespitinde GVK nun ticari kazanç hakkındaki hükümlerinin uygulanacağı belirtilmiştir. Bundan dolayı kurumların elde ettiği repo gelirleri kurum kazancına dahil edilerek kurumlar vergisi beyannamesi ile beyan edilecektir. Ayrıca repo gelirleri KVK `nun 25. Maddesine göre asgari kurumlar vergisinin hesabında dikkate alınacak ve %25 oranında vergilendirilecektir.
4.3 Damga Vergisi Kanunu Açısından
DVK' nun değişik mükerrer 30. maddesinin üçüncü fıkrasına dayanan 2U.U8.1994 tarih ve 94/G035 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı'nın b bendine göre, menkul kıymetlerin geri alma taahhüdü ile satım ve geri satma taahhüdü ile alım işlemleri nedeniyle düzenlenecek taahhütnameler ve sözleşmeler için damga vergisi oranı sıfır (0) olarak uygulanacaktır.
4.4 Banka Ve Sigorta Muameleleri Vergisi Kanunu Açısından
6802 sayılı Gider Vergileri Kanunu' nun 28. Maddesinde, banka ve sigorta şirketlerinin kendi lehlerine her ne ad altında olursa olsun nakten veya hesaben aldıkları paraların BSMV' ne tabi olduğu açıkça belirtilmiş- tir. Buna göre repo işlemleri sonucu elde edilen gelirler bir bankâ veya sigorta şirketi bünyesinde gerçekleştiği takdirde BSMV' ne tabi olacaktır. Gider Vergileri Kanunu' nun 29. Maddesinin c bendi gereğince getirilen istisna özel kanunlara göre her türlü vergiden istisna edilmiş bulunan menkul kıymetlerin faiz, temettü, ve benzeri gelirlerine yönelik olduğundan alım satım kazançlarını kapsamamaktadır.
4.5 Katma Değer Vergisi Kanunu Açısından
Repo konusu olan menkul kıymetlerin teslimi, KDVK' nun 17. Maddesinin 4/9 fıkrası uyarınca Katma Değer Vergisinden istisna edilmiştir. Bundan dolayı bu teslimlere ilişkin olarak düzenlenecek belgelerde herhangi bir KDV hesaplanmayacaktır.
5. REPO VE TERS REPO İŞLEMLERİNİN MUHASEBESİ
5.1 Repo Ve Ters Repo İşlemleri ile İlgili Hesaplar
Tek Düzen Hesap Planı çerçevesinde reeskont işlemleri ile ilgili hesaplar şunlardır:
5.1.1 112 Kamu Kesimi 'Tahvil Senet Ve Bonolar
Kamu tarafından çıkartılmış bulunan tahvil, senet ve bonolar bu hesapta izlenir. Kamu tarafından çıkartılmış tahvil, senet ve bono şeklinde bir ' menkul kıymet edinildiğinde bu hesaba borç, menkul kıymetin herhangi bir nedenle elden çıkartılmasında ise alacak kaydedilir. Hesap borç kalanı verir ve bu kalan işletmenin sahip olduğu tahvîl, senet ve bonoların alış bedeli üzerinden tutarını gösterir.
5.1.2 645 Menkul Kıymet Satış Karları
Menkul kıymet satış karlarının izlendiği hesaptır. Menkul kıymetler satıldığında, satış değeri ile maliyet değeri arasındaki olumlu fark bu hesaba alacak yazılır. Hesap dönem sonunda 690 Dönem Karı Veya Zarar ~ Hesabına devredilerek kapatılır.
5.2 Repo Ve Ters Repo İşlemleri İle İlgili Hesap Planı
Tekdüzen Hesap Planı çerçevesinde repo ve ters repo işlemleri ile ilgili hesaplara ait örnek hesap planı şu şekildedir.
112 KAMU KESİMİ TAHVİL SENET VE BONOLARI
112 01 PORTFÖYDEKİ KAMU KESİMİ TAHVİL SENET VE BONOLARI
112 01 00 01 DEVLET TAHVİLİ
112 01 00 02 HAZİNE BONOSU
112 01 00 03 GELİR ORTAKLIĞI SENEDİ
112 01 00 04 KONUT SERTİFİKALARI
112 02 REPO EDİLEN KAMU KESİMİ TAHVİL SENET VE BONOLARI
112 02 01 X BANKASI REPO HESABI
112 02 01 01 DEVLET TAHVİLİ
112 02 01 02 HAZİNE BONOSU
112 02 01 03 GELİR ORTAKLIĞI SENEDİ
112 02 01 04 KONUT SERTİFİKALARI
645 MENKUL KIYMET SATIŞ KARLARI
645 01 HİSSE SENETLERİ SATIŞ KARLARI
645 02 ÖZEL KESİM TAHVİL SENET VE BONOLARI SATIŞ KARLARI
645 03 KAMU KESİMİ TAHVTL SENET VE BONOLARI SATIŞ KARLARI
645 03 01 PORTFÖYDEKİ KAMU KESİMİ TAHVİL SENET VE BONOLARI SATIŞ KARLARI
645 03 02 REPO EDİLEN KAMU KESİMİ TAHVİL SENET VE BONOLARI SATIŞ KARLARI
645 03 02 01 DEVLET TAHVİLİ SATIŞ KARLARI
645 03 02 02 HAZİNE BONOSU SATIŞ KARLARI
645 03 02 03 GELİR ORTAKLIĞI SENEDİ SATIŞ KARLARI
645 03 02 04 KONUT SERTİFİKALARI SATIŞ KARLARI
5.3 Repo Ve Ters Repo İşlemlerinin Muhasebeleştirilmesi
/
112 02 REPO EDİLEN KAMU KESİMİ TAHVİL
SENET VE BONOLARI
112 02 01 X BANKASI REPO HESABI
112 02 01 01 Devlet Tahvili
100 KASA
102 BANKALAR
Repo işlemi yapılması
/
Bankada repo işlemi gerçekleştirildiği zaman 112 nolu hesap borçlandırılır, karşılığında aynı tutarda 100 veya 102 nolu hesaplar alacaklandırılır.
/ __________
100 KASA
102 BANKALAR
112 02 REPO EDİLEN KAMU KES.
TAHVİL SENET VE BONO.
112 02 01 X BANKASI REPO HESABI
112 02 01 01 Devlet Tahvili
645. MENKUL KIY. SATIŞ KAR
645 03 02 REPO EDİLEN KAMU
KESİMİ TAHVİL SENET VE
BONOLARI SATIŞ KARLARI
645 03 02 01 Devlet Tahvili Satış Karları
Ters repo işlemi yapılması
/ ______________
Ters repo işleminde 112 nolu hesap repo tutarı kadar, 645 nolu hesap elde edilen gelir kadar alacaklandırılır. Karşılığında toplam tutar kadar 100 veya 102 hesaplar borçlandırılır.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
AKDOĞAN, Nalan – SEVİLENGÜL,Orhan; Tekdüzen Muhasebe Sistemi Uygulaması, İSMMMO Yayını, İstanbul 1994
ARSLANHAN, Nuray; Menkul Kıymet İşlemlerinin Muhasebeleştirilmesi, Vergi sorunları, Temmuz 1997 Sayı:106
ASLAN, Sinan;Repo İşlemlerinin Muhasebeleştirilmesi ve Vergilendirilmesi,Ekonomi Araştırmalar Merkezi Yayını, Ankara 1997
BOZKURT, Ünal;Menkul Değer Yatırımlarının Yönetimi, İktisat Bankası, İstanbul 1987
ÇIKRIKÇI, Mustafa ; Finansal Kurumlar ve Piyasalar 1, Derya Kitabevi, Trabzon 1995
DOYRANGÖL, Nuran Cömert; Repo ve Ters Repo İşlemleri, İMKB Yayınları, İstanbul 1996
DOYRANGÖL, Nuran Cömert; Aracı Kurumlar Dışındaki İşletmelerin Repo ve Ters Repo İşlemlerinin Tek Düzen Hesap Planına Göre Muhasebeleştirilmesi, Vergi Sorunları,Nisan 1995 Sayı:79
GEDİKLİ, Bülent; Menkul Kıymetlerin Vergilendirilmesi, Vergi Sorunları, Ekim 1996 Sayı:97
KAHRAMAN, Abdülkadir; Repo İşlemlerinden Doğan Kazançların Vergilendirilmesi, Vergi Dünyası, Ağustos 1993 Sayı:144
KIRIKTAŞ, İlhan ; Repo İşlemlerinde Damga Vergisi uygulaması Nasıl Olmalıdır?, Vergi Dünyası, Ocak 1985 Sayı:161
MERCİMEKÇİ, Yener; Menkul Kıymetlerin Vergilendirilmesi, Vergi Dünyası, Kasım 1994, Sayı:159
RODOPLU, Gültekin; Türkiye’de Sermaye Piyasası ve İşlemleri, Marmara Ün. İstanbul 1993
SEVAL, Belkıs- SEVAL, Selim; bankacılıkta Kullanılan Formüller, Oranlar ve Analizler , Pamukbank Eğitim Yayınları, İstanbul 1989
YILMAZ, Celali; Sermaye Piyasasında Vergilendirme, SPK Yayınlar, İstanbul 1995
|